Matka Gabriela (Papayannis)

Bóg przyzywa ludzi do Swojej służby w każdym wieku. Jedną z takich osób była grecka mniszka, matka Gabriela Papayannis (1897-1992). Urodzona w Konstantynopolu, w zamożnej greckiej rodzinie, jako najmłodsze, czwarte dziecko, odebrała znakomite wykształcenie. Władała swobodnie kilkoma językami, zarówno współczesnymi jak i bizantyjską greką.

W 1923 roku rodzina Papayannisów, w ramach „wymiany ludności” po wojnie grecko-tureckiej przeniosła się do Salonik. Przyszła mniszka Gabriela została pierwszą w historii studentką uniwersytetu w tym mieście i drugą Greczynką, która rozpoczęła studia wyższe. Wkrótce okazało się, że życie świeckie zupełnie jej nie pociąga. W 1932 roku czując wezwanie Chrystusa, Gabriela wyjechała do Aten, gdzie żyła samotnie i poświęciła się pracy w domach opieki. Kilka lat później wyjechała do Anglii (do Londynu dotarła z jednym funtem w kieszeni) gdzie studiowała fizjoterapię i pediatrię równocześnie opiekując się chorymi. Tuż po wojnie wróciła do Grecji działając w organizacji charytatywnej Friends Refugee Mission a w 1947 roku otworzyła w Atenach własny punkt fizjoterapii. Wtedy właśnie opracowała swój unikalny sposób leczenia, łączący zabiegi lecznicze i nieustanną modlitwę Jezusową. Jak wspominała po wielu latach, Bóg nie jeden raz wysłuchiwał jej modlitw i uleczył wielu pacjentów, zaś procedury lecznicze stanowiły czasem rodzaj „parawanu” dla uzdrawiania modlitwą.

Jednak dopiero w roku 1954, kiedy zmarła jej matka, Gabriela zdecydowała się poświęcić całkowicie ludziom. „Śmierć matki odcięła ostatnią nić łącząca mnie ze zwykłym materialnym życiem na tej Ziemi. Nagle stałam się martwa, martwa dla świata”. Po nocy spędzonej na modlitwie przed promieniejącą niestworzonym światłem ikoną Chrystusa Pantokratora, Gabriela zdecydowała się rozpocząć życie w całkowitym ubóstwie. W przeciągu kilku następnych miesięcy rozdała majątek ubogim i wyruszyła do Indii, gdzie przez cztery lata opiekowała się chorymi w leprozoriach a piąty rok spędziła żyjąc w odosobnieniu w Himalajach, gdzie poczuła powołanie do życia monastycznego. W roku 1959 przybyła do greckiego monasteru św. św. Marty i Marii w Betanii i złożyła tam śluby mnisze. Duchowy opiekun mniszek o. Teodozjusz zdumiony głębią wiary i pokorą Gabrieli nie podjął się kierownictwa duchowego. „Starcy dawnych czasów już nie żyją, ja z pewnością się do nich nie zaliczam” rzekł. „Przybyłaś tu aby zbawić swoją duszę. Jeżeli zacznę dawać ci wskazówki to obydwoje możemy nasze dusze zatracić. Ale jest tu pewien o. Jan, on będzie twoim starcem”. Chodziło o św. Jana Klimaka, którego „Drabina” (Lestwica) stała się, obok Ewangelii Janowej, jedyną lekturą matki Gabrieli.

Po kilku latach pobytu w Ziemi Świętej patriarcha Atenagoras polecił jej poświęcić się dziełom misyjnym, początkowo w USA i Francji, a potem ponownie w Indiach. Osiadła w miejscowości Nani Tal w stanie Utrat Pradesh, gdzie m.in. współpracowała z prawosławnym misjonarzem o. Lazarusem Moorem, tłumacząc Księgę Psalmów na języki lokalne. Kolejne lata upływają jej na misjach we wschodniej Afryce i Europie, gdzie archimandryta Sofroniusz (Sacharow) prosi ją o przyjęcie funkcji ihumeni (przeoryszy) żeńskiego monasteru w Essex.

W roku 1977 osiemdziesięcioletnia matka Gabriela powraca z misji i osiada w Atenach, wychodząc z założenia, że współczesne miasto to prawdziwa pustynia, spragniona pomocy i posługi duchowej. Mieszka w maleńkim mieszkaniu na poddaszu, w samym centrum greckiej stolicy, służąc duchową poradą tysiącom ludzi. Wśród jej uczniów i wielu znających gerontissę Ateńczyków mieszkanie znane jest jako Dom Aniołów. Czas od rana do wczesnego popołudnia upływa jej na modlitwie, potem przyjmuje wszystkich poszukujących rady i wsparcia. Tę posługę pełni do 1989 roku, kiedy postanawia wreszcie zamieszkać w odosobnieniu. Wybiera maleńki erem (pustelnię) położony na wyspie Egina, w pobliżu sanktuarium św. Nektariusza, jednak i tu nieprzerwanie ciągną do niej ludzie. Z początkiem Wielkiego Postu w 1990 roku lekarze diagnozują u niej nowotwór węzłów chłonnych. Matka Gabriela spędza okres postu w szpitalu, poszcząc i czytając Psałterz. Po przyjęciu komunii w dniu Paschy choroba w niewyjaśniony sposób w ciągu kilku dni ustępuje.

Niestrudzona gerontissa decyduje się na ostatnią podróż. Udaje się na wysepkę Leros, gdzie składa śluby Wielkiej Schemy i zakłada hezychastrion (mały monaster o regule szczególnie skoncentrowanej na modlitwie Jezusowej) p.w. Świętych Archaniołów. Tam też umiera w marcu 1992 roku.

Życiorys zapewne mało barwny, jak życie wielu innych ludzi, którzy oddali siebie Bogu i bliźnim. Jak napisał pewien człowiek, który znał matkę Gabrielę prze wiele lat, ciężko oddać słowami miłość, jaką okazywała ludziom i czystość jej duszy: „słowa są narzędziami tego świata, zaś osoba matki Gabrieli okryta była spokojem świata Przyszłego Wieku. Była wcielona miłością”.

Gerontissa Gabriela Papayannis nie poszukiwała chwały ani rozgłosu. Nie pozwalała za życia na publikację swoich pism i wypowiedzi. Pozwoliła tylko kilkakrotnie sfotografować się w ostatnich latach życia.

Biografia tej świętej kobiety naszych czasów zapewne nieprędko doczeka się polskiego przekładu, dlatego proponuję Czytelnikom tłumaczenie niektórych jej wypowiedzi, wiele z których przypomina słynne sentencje (apoftegmaty) Ojców Pustyni.
-----

Nie wiedza uzyskana przez edukację ale wiedza uzyskana przez cierpienie – oto duchowość prawosławia.

Nic nie jest tańsze od pieniędzy.

Lepsze piekło tutaj niż na tamtym świecie.

Pragniemy naszej wolności. Po co? Aby stać się niewolnikami własnych namiętności.

Bóg często żąda od nas nie czynów lecz intencji. Wystarczy, że widzi iż gotów jesteś pełnić Jego wolę.

To, co mówimy, trwa w wieczności.

Tylko kiedy wydoskonalisz się w miłości, możesz uwolnić się od namiętności.

Kiedy będziemy w potrzebie, Bóg pośle nam właściwą osobę. Wszyscy jesteśmy współtowarzyszami podróży.

Językiem Boga jest cisza.

Kto żyje przeszłością przypomina umarłego. Kto żyje marzeniami o przyszłości jest naiwny, gdyż przyszłość należy tylko do Boga. Radość Chrystusa można odnaleźć tylko w obecnej chwili, w wiecznym Bożym Teraz.

Bóg kocha twojego wroga tak samo, jak ciebie.

Wszyscy jesteśmy naczyniami, czasami wypełnia nas Światło, czasem Ciemność.

Jak piękna jest tajemnica jutrzejszego dnia!

Doświadczenie mówi mi, że nie jesteśmy w stanie sami pomóc komukolwiek. Pomoc przychodzi tylko od Boga, we właściwym czasie.

Tak łatwo pościć, kiedy ktoś chce się odchudzić i jakże trudno przychodzi post w środy i piątki, którego wymaga od nas Kościół.

Każdego ranka otwórz nową stronę i podpisz ją in blanco. Pozwól Bogu dopisać resztę.

Jeśli nie osiągniesz punktu rozpaczy, nigdy nie ujrzysz Światłości. Niektórzy pragną dotrzeć do Zmartwychwstania omijając po drodze Golgotę.

Każdy człowiek jest posłańcem.

Konferencja: ludzie, którzy nie są w stanie niczego zrobić spotykają się aby stwierdzić, że niczego nie da się zrobić.

Jezus Chrystus dał nam złotą zasadę postępowania: bądź samotny ale z ludźmi.

Nigdy nie utożsamiaj jakiejś osoby ze złem, które ci uczyniła. Dostrzegaj Chrystusa w jej sercu.

Człowiek niezdecydowany nie znajdzie sobie miejsca w życiu.

Życie Kościoła leży poza sferą wszelkiej dyscypliny moralnej lub obowiązków religijnych. Jest to transcendencja moralności w duchowość.

Najwyższym aktem miłosierdzia jest mówić dobrze o ludziach.

Dając innym radość będziesz pierwszym, który ją odczuje.

Niech Bóg stoi między tobą a twoim celem. Nie twój cel miedzy tobą a Bogiem.

Korespondencja to jedyny sposób łączenia samotności z przyjaźnią.

Kontakty z ludźmi są problemem, kiedy ”Ja” znajduje się wyżej niż “Ty”.

Dopiero robiąc przerwę pozwalamy aniołom uczynić coś dla nas.

Każdego dnia powinniśmy Go prosić aby łamał naszą wolę i czynił ją Swoją.

Łaska Boga nadchodzi, kiedy wyciągamy rękę.. Bóg jest zawsze gotów udzielić nam Swej łaski, ale gdzie jest ręka?

Jeżeli poprosisz o przysługę zajętego człowieka, wyświadczy ci ją. Próżny lub leniwy, nigdy.

Biada mi jeśli nie mam miłości!

Na statkach zdarza się, że jeden marynarz chwyta drugiego za gardło. Mimo to statek dopływa do celu. Podobnie jest z Kościołem, ponieważ u steru stoi Chrystus.

Miłość to nigdy nie mówić “nie”, “ale” i “nie chcę”.

To czego nie lubisz, spotka cię pewnego dnia. Z tego powodu dobrze nie mieć rzeczy, których się nie lubi.

Im mocniej są zamknięte drzwi miejsca, w którym się modlisz, tym szerzej otwarte bramy Nieba.

Kiedy mówimy o kimś, że jest “wrażliwy”, oznacza to, że zostało zranione jego ego i jest mu przykro, gdyż jest pyszny. To samo dzieje się z dziećmi, które wybuchają płaczem, gdy tylko ktoś przeciwstawi się ich zachciankom. Nie tak winien zachowywać się człowiek Boży. Święci nie byli dumni i wszystko, co im czyniono, przyjmowali z pokorą i spokojem. Ich dusza nie była “wrażliwa”, nie można było jej obrazić gdyż była pełna miłości i wolna od namiętności.

Pragniesz coś zrobić? Nie mów o tym głośno. Taka rzecz “zmaterializuje” się w słowach i trudno będzie zrealizować ją w rzeczywistości. Zachowaj więc ją w tajemnicy do końca – przed wszystkimi!

Kto nie traci, ten nie znajduje.

Nie jest winą igumena, że jest zbyt wymagający. To wina twojego sumienia.

Jeżeli węgiel nie będzie “obity”, jak stanie się diamentem?

Zły humor to inna nazwa egoizmu.

To, co świat nazywa zbiegiem okoliczności, ja nazywam spotkaniem.

Uważaj na ludzi, którzy usiłują cię obrazić a potem prosić o przebaczenie. Dostarczysz im podwójnej satysfakcji: obrazili cię a ty im wybaczyłeś.

Nie to, co wiesz, ale to, co znajdujesz.

Łatwiej poświęcić się za tych, których kochasz, niż z nimi żyć.

Jesteś wolny tylko wtedy, kiedy jesteś zamknięty.

Wszystkich można obdarzyć radością. Jednych przychodząc, innych wychodząc.

Nigdy nie oczekuj, że zrozumie cię ktoś poza Bogiem.

Nawet w tym życiu Chrystus wskrzesza nas z martwych.

Nie słuchaj co mówią. Patrz co robią.

Nie muszę cię znać. Muszę cię kochać.

Zawsze naprzód. Choćby w tempie żółwia.

Wolność rodzi się z bólu.

Przyjdźcie, pomilczmy.

Opracował Andrzej Fiderkiewicz

Św. Jan z Kronsztadu "Dziennik" cz. 1

Św. Jan z Kronsztadu
(1828–1908) był jednym z najwybitniejszych prawosławnych duchownych. Jeszcze za życia otaczała go opinia świętości z powodu wielu cudownych zdarzeń spowodowanych jego wstawiennictwem oraz dzięki drukowanemu na bieżąco i bardzo popularnemu dziennikowi, którego fragmenty poniżej zamieszczam. Dziennik jest niepowtarzalnym dokumentem ludzkiej duchowej walki. Zapiski o. Jana który niedawno został kanonizowany, stały się jego duchowym testamentem i odpowiedzią na najważniejsze pytanie: jak żyć.

Poniższe tłumaczenie fragmentów "Dziennika" św. Jana z Kronsztadu zaczerpnąłem ze strony parafii prawosławnej pw. św. Mikołaja w Szczecinie.

19 sierpnia 1904 r.

Kusi, wciąż kusi najgorszy i najgroźniejszy wróg. Dziś w cerkwi w Kronsztadzie kusił i dręczył mnie nieprzyjaźnią, jakimś uczuciem poniżenia, zazdrości i zawiści wobec mojego soborowego psalmisty, którego głos bardzo wyróżniał się podczas śpiewania liturgicznych pieśni. Z trudnością zniosłem atak wroga, jego palące dotknięcie, i tylko skruchą w sercu i modlitwą pokonałem go, wyjmując cząsteczki prosfory i prosząc, by Bóg zlitował się nade mną. Jak bardzo trzeba żałować chrześcijan i niechrześcijan, dobrowolnie i mimowolnie, świadomie i nieświadomie cierpiących diabelskie ataki i pokusy.

26 października

Dziś podczas liturgii Bóg objawił we mnie niezmierzoną siłę Swej łaski i ogromną moc miłosierdzia za moją wiarę i modlitwę w sercu. Szczególnie mocna i jak grom niespodziewana pokusa w trakcie Wielkiego Wejścia, kiedy wróg wpił się w moje serce niechęcią wobec N., która stała w miejscu w którym nie wolno stać, lecz dzięki szybkiej pokucie w sercu i osądzeniu swojego uczucia, przywołałem miłość, pomoc Bożą i pokój duszy. Pozostałą część liturgii służyłem w pokoju i pełen łaski, tak samo przyjąłem Eucharystię. Jednak zasmucili i rozzłościli mnie ludzie cisnący się do Czaszy i pocieszyłem wroga swym gniewem. Moją głęboką pokutę przyjął Pan i zmiłował się nade mną. Jakże kusi przeklęty! Bądźcie trzeźwi i czujni, albowiem wróg wasz, diabeł, przechadza się jak ryczący lew, szukając ofiary.

20 maja 1905 r.

Kiedy wyjeżdżałem z mojego klasztoru na kolej, uległem silnej pokusie niechęci, za sprawą biednych chłopców, którzy biegli za moją dorożką, prosząc o jałmużnę. Rozgniewałem się, bo prosili drugi raz (dostali już po rublu, choć nie wszyscy) i opuściła mnie Łaska Boża, serce zabolało i ścisnęło się, płonąc piekielnym gniewem. Z trudem uprosiłem Pana, niech przebaczy mi grzech niechęci, braku serca, skąpstwa i chciwości. I dopiero w wagonie, podczas wytrwałej modlitwy pokuty, dostąpiłem przebaczenia grzechów, uczucia pokoju i wolności serca. Nie pozwól Boże dochodzić znowu do takiego stanu ducha, naucz mnie zawsze litować się nad ubogimi i współczuć im, gdyż moja ręka dotąd nie zbiedniała od dawania.

Dziś 21 maja

Dzięki Bożej łasce wygnałem biesy z kobiety, która cierpiała przez nie od 18 lat. Dziękuję Ci Panie, za Twoją miłość i siłę, objawioną w przegnaniu demonów ze służebnicy Twojej, chłopki z jarosławskiej guberni.

Ciężką moralną szkodę wyrządziłem sobie jedząc bez potrzeby jajecznicę z ciemnym chlebem i świeżą zupę rybną. Choć zjadłem bardzo mało, przez całą noc czułem w sercu ciężar i pustkę, i nie mogłem spokojnie spać. Łaska Boża opuściła mnie, grzesznika za łakomstwo i niepohamowany apetyt. Odtąd nigdy nie jeść kolacji. Jak lekko bywa na sercu, gdy żołądek jest pusty.

18 czerwca

Jeden dzień bez służby Bożej i odczuwam upadek duchowego życia, odpływ łaski i obecność grzesznej siły. Trzeba było niemałej walki ze wzmocnioną pokusą grzechu. Służba Boża i przyjęcie Świętych sakramentów odnowiły mą naturę i zerwałem się jak ze snu. Chwała Bogu! Jeśli nie spożywacie Ciała Syna Człowieczego i nie pijecie Jego Krwi, nie macie w sobie żywota. To prawdziwe słowa Pana mego i Boga.

O sporze z myślami

Poniższy artykuł ukazał się w "Przeglądzie Prawosławnym"
Numer 7 (289) lipiec 2009.

Mówimy o sobie, iż jesteśmy prawosławni, lecz czy zdajemy sobie sprawę z tego, co tak naprawdę oznacza bycie prawosławnym chrześcijaninem?

Często nasze prawosławie koncentruje się wokół samej obrzędowości. Chodzimy do cerkwi, obchodzimy święta, dysponujemy pewną wiedzą na temat naszej wiary i w zasadzie wydaje się nam, że możemy o sobie powiedzieć, iż jesteśmy w pełni prawosławni. Tymczasem, jak podkreślają Święci Ojcowie, istota i sens chrześcijaństwa zawiera się w jego życiu duchowym. Podstawowym celem naszego chrześcijańskiego życia pozostaje walka z grzechem. Jeżeli nie walczymy z pokusami, które nas nakłaniają do popełnienia grzechu, jeżeli nie staramy się oczyścić naszego serca z wszelkiego gnieżdżącego się tam zła, to tak naprawdę nie żyjemy pełnią prawosławnego życia. Walka z gnębiącymi nas namiętnościami jest zatem naszym głównym chrześcijańskim obowiązkiem. Walka z własnymi namiętnościami jest rzeczą niesłychanie trudną. To mordercza walka, która wiąże się z ogromnym cierpieniem i dlatego porównywana jest do ukrzyżowania. Żeby móc prawidłowo walczyć, należy korzystać ze wskazówek tych, którzy w tej walce są bardziej doświadczeni od nas. Takie wskazówki możemy odnaleźć na przykład w pismach Ojców Pustyni. Za takich uważamy pierwszych mnichów zamieszkujących egipską pustynię, którzy całe życie poświęcili walce z grzechem. Nasuwa się pytanie o aktualność takich wskazówek, skoro zostały one spisane przeszło tysiąc sześćset lat temu? Wystarczy jednak choć trochę zagłębić się w opisy walk duchowych, jakie przyszło im toczyć, by się przekonać, że problemy, z jakimi musieli się zmierzyć nie tylko nie odbiegają od naszych, lecz wręcz są z nimi tożsame!

Każdego roku, podczas trzech kolejnych niedziel poprzedzających Wielki Post, na Wsienoszcznom Bdieniji, śpiewany jest psalm 136, zaczynający się od słów Nad rzekami Babilonu (cs. Na rekach Wawilonskich). Ostatni wers psalmu brzmi: Błogosławiony, kto pochwyci i roztrzaska niemowlęta twoje o skałę (cs. Błażen, iże imiet i razbijet mładiency twoja o kamien’). Ową „skałą” jest Chrystus, zaś pod pojęciem „niemowląt” w sposób symboliczny zostały tu przedstawione mimowolnie nas nachodzące grzeszne myśli i obrazy. Zgodnie ze słowami św. Maksyma Wyznawcy: Jeśli ktoś nie zgrzeszył w myślach, to nigdy nie zgrzeszy w uczynkach, każdy grzech ma swoje źródło najpierw w naszych myślach. Chcąc mu zatem zapobiec, powinniśmy natychmiast odrzucić każdą grzeszną myśl, która pojawi się w naszym sercu. Początkowo taka myśl ma jeszcze małą moc i dlatego psalm określa ją mianem „niemowlęcia”. Wtedy właśnie najłatwiej ją pokonać. Pewien starzec tak objaśniał to swemu uczniowi: Wyobraź sobie, że idziesz ulicą i mijasz gospodę. Z gospody tej dolatują do ciebie kuszące zapachy różnego rodzaju potraw. Ciągle jeszcze jesteś niezdecydowany, co zrobić – wejść do środka i zjeść czy też przejść obok.
Gdy tylko grzeszna myśl pojawi się w naszym sercu, mamy możliwość wyboru – możemy ją przyjąć lub odrzucić. Jeśli zdecydujemy się ją przyjąć, myśl ta zyskuje na mocy i staje się tym bardziej silna im dłużej prowadzimy z nią przyjazny dialog. W końcu jest tak silna, iż opanowuje nas całkowicie i w ten sposób stajemy się jej niewolnikami. Nie mamy już sił, by dłużej się jej przeciwstawiać i popełniamy grzeszny uczynek.

Skąd się biorą grzeszne myśli? Głównym ich źródłem są demony. Jeden z najbardziej znanych pisarzy ascetycznych, którego dzieła wywarły duży wpływ na prawosławną duchowość, Ewagriusz z Pontu, rozróżnia osiem demonów odpowiedzialnych za kuszenie do ośmiu grzechów: łakomstwo, nieczystość, chciwość, smutek, gniew, acedia (zniechęcenie), próżność i pycha. Zdaniem Ewagriusza najważniejsze spośród nich to łakomstwo, chciwość i pycha. Wszelkie pozostałe namiętności rodzą się z tych trzech podstawowych: Nie można wpaść w ręce ducha nieczystości, jeżeli nie upadło się najpierw za sprawą demona obżarstwa (…), ani nie uniknie ktoś pychy, jeśli nie wyrwie się najpierw chciwości. Nie może człowiek natknąć się na jakiegoś demona, jeśli najpierw nie został zraniony przez tamte, stojące w pierwszym szeregu („O myślach”).
Jeśli zatem w naszym sercu pojawia się jakaś grzeszna myśl czy obraz, oznacza to, iż przystąpił do nas demon i stara się skusić: Gdyby umysł mój wyobraził sobie twarz człowieka, który mnie skrzywdził czy też znieważył, dowodziłoby to, że zbliżyła się myśl pamiętania złego. Gdyby z kolei pojawiło się wspomnienie o bogactwach bądź o chwale, to po przedmiocie jasno rozpozna się dręczącego nas demona. Podobnie, co do innych myśli („O myślach”).

Jak walczyć z demonami? Przede wszystkim należy być bardzo czujnym. Pierwsza metoda walki z demonami polega na samoobserwacji, badaniu myśli i wyobrażeń, by w porę rozpoznać tą myśl, która może stanowić dla nas zagrożenie. Święty Antoni Wielki stawiał pytanie o pochodzenie konkretnych myśli: „Kim jesteś i skąd?”. Bardzo pomocne w tej walce jest też posiadanie własnego ojca duchowego. Mniej doświadczeni mnisi już od czasów starożytnych oddawali się duchowej opiece bardziej doświadczonych ascetów, którym wyjawiali wszelkie myśli, które pojawiały się w ich sercu. Ci zaś, będąc bardziej zaawansowani w życiu duchowym, potrafili rozpoznać, które z nich mogą stanowić zagrożenie.
W swoim dziele „Antirrheticon” („O sporze z myślami”) Ewagriusz proponuje, by walczyć ze złymi myślami za pomocą cytatów z Pisma Świętego. Zbawiciel w taki właśnie sposób zwyciężył szatana podczas czterdziestodniowego postu na pustyni. Każdą z trzech pokus pokonał przeciwstawiając jej stosowny fragment z Pisma Świętego. W „Antirrheticonie” znaleźć możemy zbiór konkretnych myśli, które mogą nas zaatakować oraz stosowne cytaty z Biblii, które mogą nam pomóc odnieść nad nimi zwycięstwo. Ponieważ rzeczą trudno jest zapamiętanie tak dużej ilość cytatów z Pisma Świętego, toteż z czasem ustalił się zwyczaj praktykowania Modlitwy Jezusowej jako głównego oręża w walce z pokusami.

Demon łakomstwa

Łakomstwo nazywane jest przez Ewagriusza pierwszą wśród namiętności („O ośmiu duchach zła”). Demon łakomstwa nie namawia bynajmniej do tego, co rozumie się pod klasycznym pojęciem obżarstwa – jedzenia w nadmiarze. Stara się za to skłonić do jedzenia i picia rzeczy bardziej wyrafinowanych, o niezaprzeczalnych walorach smakowych, dających rozkosz naszemu podniebieniu. Zaczynamy jeść i pić w nadmiarze nie dlatego, iż nasz organizm tego potrzebuje, lecz dlatego że dostarcza nam to przyjemności. W ten sposób stopniowo osłabiamy nasze ciało, przyzwyczajając je do rozkoszy. W końcu ciało staje się tak rozleniwione, że nie może zbyt długo wytrzymać bez rozkoszy, domagając się dostarczania sobie cały czas nowych doznań. Tak osłabione ciało staje się łatwą pożywką dla demonów innych namiętności, które kusząc obiecują dostarczanie ciału wciąż nowych rodzajów przyjemności. Demony zdają się sugerować – „uczyń to i to, a twoje ciało przeżyje chwilę przyjemności”.
Nic zatem dziwnego, iż będąc zniewoleni przez łakomstwo tak łatwo wpadamy w pułapkę innych grzesznych czynów. Jak pisze Ewagriusz: Wiele drewna roznieca wielki płomień, zaś mnóstwo pokarmów karmi pożądliwość. Płomień przygasa gdy zabraknie materii, a niedostatek pokarmów uśmierza pożądliwość („O ośmiu duchach zła”). Wynika z tego dla nas oczywista lekcja. Im bardziej umartwiamy nasze ciało, trzymając je z dala od rozkoszy, tym mniejsze szanse, iż oddamy się w niewolę grzechu. Stąd tak wielka waga postu. Ograniczając się w spożywaniu wyrafinowanych posiłków, możemy utrzymywać nasze ciało pod kontrolą.
Zdając sobie sprawę z wielkiej skuteczności postu, demon łakomstwa stara się nam go za wszelką cenę wyperswadować, podsuwając różne, zdawałoby się racjonalne, argumenty. Przede wszystkim tłumaczy, że to przecież nic złego kupić sobie coś smacznego do jedzenia. Sugeruje również, iż przepisy postne są dla nas zbyt ciężkie, a samo poszczenie nic nam nie da. Straszy też chorobą wynikającą z osłabienia od zbyt długiego postu.

Demon nieczystości

Demon nieczystości wymusza pożądanie odmiennych ciał. Szczególnie silnie atakuje żyjących we wstrzemięźliwości, aby ją porzucili, przekonani, że niczego przez nią nie osiągną. W przypadku osób młodych przekonuje, iż pożądanie wynika po prostu z ich młodzieńczej natury i w związku z tym nie ma sensu walczyć z czymś, co w pewnym wieku jest jak najbardziej „naturalne”.
Demon atakuje również w czasie snu podsuwając ludziom różne nieczyste wizje: Nocą w czasie snu (…) zaraz zobaczą z kolei demonów przemienionych w kobiety, które lubieżnie się zachowują i chcą zabawiać się bezwstydnie. Dzieje się tak, ponieważ pożądliwość łatwo dopuszcza myśli nieczyste, poruszona przez zjawy podczas snu; takie zjawy zsyłają na nich, torując sobie drogę działania w dzień następny („O myślach”). Tych, którzy próbują podjąć z nim walkę, demon przekonuje, że i tak to nie ma sensu, bowiem myśli są zbyt natrętne i jest ich zbyt wiele, by mogły zostać odparte, a jeśli nawet on sam zostanie pokonany, to przyjdzie drugi demon, silniejszy od niego. Tak więc nie da się odnieść zwycięstwa, a porażka jest nieunikniona i nic już nie pomoże. Nawet post i modlitwa.
Ewagriusz zwraca uwagę na ścisły związek pomiędzy łakomstwem, a nieczystością: „obżarstwo jest matką rozpasania” („O ośmiu duchach zła”). Ktoś kto wpadł w sidła łakomstwa, wpadnie z czasem także w sidła nieczystości. Jedno pociąga za sobą drugie: Kto walczy z demonem nieczystości, nie weźmie sobie sytości za sprzymierzeńca, bowiem ta opuści go i stanie po stronie przeciwników i na koniec walczyć będzie razem z wrogami przeciwko niemu („O ośmiu duchach zła”). Najskuteczniejszą metodą walki z tym demonem jest zatem powściągliwość w jedzeniu.

Demon chciwości

Demon chciwości neguje powody, dla których należałoby walczyć z tym popędem. Podsuwa na myśl różne sytuacje, w których człowiek może się znaleźć, jeśli nie będzie oszczędzał. Zabrania dzielenia się z potrzebującymi, a zwraca uwagę na konieczność gromadzenia pieniędzy wyłącznie na własny użytek z uwagi na starość, która nas czeka, możliwość wpadnięcia w nędzę, choroby, potencjalną utratę pracy.
Demon ten wmawia nam również, że nie ma sensu pożyczać pieniędzy osobie, która nas o to prosi, bo na pewno nie będzie miała z czego oddać. Skłania do nienawiści względem rodziców, którzy rzekomo nie troszczą się o nas wystarczająco, dając nam zbyt mało pieniędzy, by zaspokoić wszystkie nasze potrzeby. Wzbudza w nas również przekonanie, że biedak potrzebujący pieniędzy jest zapewne oszustem, który spożytkuje otrzymaną jałmużnę na jakieś niecne cele, zamiast wydać je na jedzenie.

Demon smutku

Smutek Ewagriusz definiuje jako przygnębienie duszy. Smutek pojawia się u tych, którzy są zniewoleni przez inne namiętności. Jeśli poniesie finansowe straty ktoś, kto jest opanowany przez chciwość, ten natychmiast wpadnie w przygnębienie z tego powodu. Podobnie osoba zniewolona przez próżność, gdy dotknie ją niesława, opanuje ją też smutek. Źródłem tej namiętności może być również gniew.
Smutek powstaje też, kiedy człowiek zaczyna rozpamiętywać swoją przeszłość, a w szczególności bardzo dobre chwile. W przeszłości wszystko wydaje się być lepsze i piękniejsze. Konfrontacja wspomnień z chwilą obecną wypada często na niekorzyść tych drugich, co powoduje przygnębienie.
Zdaniem Ewagriusza, kto pokona inne namiętności, pokona również smutek: Wstrzemięźliwy nie zasmuci się z powodu braku pokarmu; ani powściągliwy, jeśli nie osiągnie zbytecznej przyjemności; ani łagodny, jeśli wymknęła się sposobność do zemsty; ani pokorny, pozbawiony ludzkiej czci; ani niechciwy pieniędzy, gdy poniósł straty („O ośmiu duchach zła”).
Konsekwencje smutku mogą być katastrofalne dla naszego życia duchowego, bowiem: Nie zna duchowej rozkoszy smutny (…), nie pobudzi swego umysłu do kontemplacji, ani nie wzniesie czystej modlitwy („O ośmiu duchach zła”).

Demon gniewu

Gniew jest bardzo gwałtowną namiętnością. Silnie targa duszą człowieka, zaciemniając jego umysł.
Człowiek opanowany przez gniew nie potrafi w swoim sercu wzbudzić pobożnych myśli. Już na sam widok drugiej osoby błyskawicznie narasta w nim złość. Brak w nim miłości do bliźniego. Wszystko go denerwuje, wszystko irytuje. Brak mu cierpliwości.
Człowiek targany gniewem nie może zaznać spokoju w duszy, bo jego namiętność wciąż pozostaje niezaspokojona. Zmianie ulega też oblicze takiego człowieka. Gniew, który nosi w sercu, uwidacznia się w jego wyglądzie zewnętrznym.
Nieprzypadkowo mówi się, iż oczy są zwierciadłem duszy. Jak pisze Ewagriusz, oczy gwałtownika są zaniepokojone i nabiegłe krwią („O ośmiu duchach zła”).
Obecność gniewu w duszy uniemożliwia modlitwę. Czasami demon szydzi z człowieka wzbudzając najpierw w jego sercu gniew do bliźnich, a potem skłaniając do modlitwy, w której jest sławiona łagodność i cierpliwość jako jedyna droga do Boga. Taka modlitwa naturalnie nie jest miła Bogu.
Demon ten wzbudza w nas złe wyobrażenia o kimś, kogo nawet osobiście nie znamy. Demon gniewu nie pozwala również na to, by w naszym sercu pojawiło się pragnienie pojednania z kimś, z kim się pokłóciliśmy. W tym celu podsuwa nam szereg rzekomo racjonalnych argumentów, które uniemożliwiają pojednanie.
Dlaczego to ja mam pierwszy wyciągnąć rękę do zgody? Dlaczego nie miałaby tego zrobić strona przeciwna? Przecież to ja jestem poszkodowany, a nie on! Ewagriusz w swoich pismach przywołuje w tym miejscu słowa apostoła Pawła: Niech nad gniewem waszym nie zachodzi słońce (Ef. 4, 26).
Pismo Święte apeluje do nas byśmy nie wdawali się w rozważania odnośnie tego czy nasz gniew jest słuszny, czy też nie. Nie ważne kto bardziej zawinił, a kto mniej. To my powinniśmy jak najszybciej dążyć do zgody. Niebagatelną rolę odgrywa tu też pokora, bowiem człowiek który dąży do zgody musi zapomnieć o swoich racjach, które rzekomo uzasadniają jego gniew do bliźniego. Musi się ukorzyć, ustąpić jako pierwszy.

Demon acedii (zniechęcenia)

Demon acedii jest najuciążliwszym spośród demonów. Wpędza człowieka w zniechęcenie, przygnębienie, wyczerpanie, zobojętnienie. Sprawia, że nie można znaleźć sobie miejsca, w którym w końcu by się odnalazło duchowy spokój.
Demon zniechęcenia wzbudza w nas niechęć do miejsca, w którym obecnie się znajdujemy i pracy, którą właśnie wykonujemy. Ewagriusz w swoich pismach przedstawia nam obraz mnicha owładniętego demonem zniechęcenia. Mnich siedzi w swojej celi przy pracy i modlitwie, lecz tam nie wytrzymuje. Ogarnia go znużenie pracą.
Demon doradza mu, by znalazł sobie inne zajęcie, które na pewno okaże się ciekawsze, efektywniejsze i łatwiejsze. Sugeruje również, by opuścił swoją celę i zamieszkał w innym miejscu, które na pewno okaże się o wiele lepsze niż to, w którym żył do tej pory.
Podsuwa też myśl, że życie monastyczne nie ma sensu, bo w świecie również można się zbawić. Mnichowi wydaje się, że czas płynie nieskończenie wolno. Wygląda przez okno, czy może ktoś nie idzie właśnie go odwiedzić. Zaczyna czytać literaturę duchową, lecz szybko ogarnia go senność. Znudzony lekturą kartkuje książkę, przeskakuje z rozdziału do rozdziału, a w końcu odkłada książkę i zapada w sen. Potem się budzi, lecz dalej czuje się nieszczęśliwy, bo nie otrzymuje tego, czego chce. Problem jednak w tym, że sam nie wie, czego pragnie.
Walka z demonem zniechęcenia jest niesłychanie trudna. Zdaniem Ewagriusza, najskuteczniejszą metodą jest wytrwałość: Czyń wszystko z wielkim staraniem i bojaźnią Bożą. Wyznacz sobie miarę w każdym dziele i wcześniej nie odstępuj, póki jej nie wypełnisz. I módl się uważnie i żarliwie, a duch zniechęcenia ucieknie od ciebie („O ośmiu duchach zła”).

Demon próżności

Próżność polega na szukaniu uznania u innych. Tym trudniej z nią walczyć, ponieważ wzrasta wraz z cnotami. Im bardziej człowiek doskonali się duchowo, tym bardziej odczuwa pragnienie bycia podziwianym za swoją doskonałość.
Jak zauważa Ewagriusz, próżność doradza modlić się na placach („O ośmiu duchach zła”) i obnosić się z własną pobożnością, byleby tylko dostrzegli to inni i podziwiali nas za to. Nawet praktyki ascetyczne – post, czuwanie, modlitwa, stają się łatwe i przestają sprawiać trudności, ponieważ pochwała z ust wielu pobudza do pilności („O ośmiu duchach zła”). Taka pobożność jest jednak niewiele warta, bowiem cnota budowana na próżności szybko umiera.
Próżność nakłania również do odgrywania roli nauczyciela i pouczania innych, chociaż człowiek jeszcze do tego nie dorósł: „Przeciwko próżności, która nakłania nas do nauczania, choć nie posiadamy zdrowia duszy i rozpoznania prawdy: Nie czyńcie zbyt wielu starań, bracia moi, aby zostać nauczycielami. Wiecie bowiem, że doznamy sroższego sądu (Jk 3, 1) („O sporze z myślami”).
By uniknąć pokusy próżnej chwały, Ewagriusz doradza ukrywanie własnej cnoty: „Nie wyjawiaj publicznie twojej ukrytej wstrzemięźliwości (…) aby Ojciec, który widzi w ukryciu, udzielił ci jawnej zapłaty” („O ośmiu duchach zła”).

Demon pychy

Podobnie jak próżność, również pycha wzrasta wraz z cnotami. Zniewolenie przez namiętność próżności jest też prostą drogą do pychy:Obecność próżności zwiastuje pychę („O ośmiu duchach zła”). Pycha polega na głębokim przekonaniu o własnej doskonałości i pogardzie wobec innych ludzi.
Człowiek pyszny zachwyca się własnymi cnotami. Z czasem nabiera nawet przekonania, że osiągnął wyżyny świętości. Co więcej, dochodzi do wniosku, iż udało mu się to osiągnąć wyłącznie własnymi siłami. Zapomina, że wszystko, co w życiu osiągnął, jest przede wszystkim darem Bożym. Na innych ludzi człowiek pyszny patrzy z góry. Widzi głównie ich wady, samego zaś siebie stawia za wzór postępowania i pobożności.
Zniewolony przez demona pychy podziwia własną mądrość i gardzi mniej wykształconymi od niego. Źródłem pychy może być również pochodzenie społeczne, które przejawia się w przekonaniu o własnej wyższości nad gorzej usytuowanymi.
Najskuteczniejszym lekarstwem na pychę jest pokora.
Bywa ona jednak bardzo gorzkim lekarstwem, ponieważ Bóg chcąc uczynić nas bardziej pokornymi, pozwala byśmy byli w życiu doświadczani przez różne trapiące nas problemy: próżność leczy się przez niesławę i strapienie (..); niesława, chociaż ogarnia leczonego smutkiem, to jednak kładzie kres uciążliwym namiętnościom, próżności i pysze („O ośmiu duchach zła”).

Grzegorz Szmyga

Bibliografia:
Ewagriusz z Pontu: O różnych rodzajach złych myśli, o ośmiu duchach zła, Wydawnictwo M, Kraków 2006
Ewagriusz z Pontu: Pisma ascetyczne, tom 2, Wydawnictwo Tyniec, Kraków 2005
Apoftegmaty Ojców Pustyni (Gerontikon), tom 1, Wydawnictwo Tyniec, Kraków 2004
Apoftegmaty Ojców Pustyni (Gerontikon), tom 2, Wydawnictwo Tyniec, Kraków 2006
Św. Antoni Wielki. Żywot. Pisma ascetyczne, Wydawnictwo Tyniec, Kraków 2005
Arcybiskup Paweł (Olmari): Nasza wiara, BMP, Białystok 1999
Aneta Kania: Osiem przeszkód na drodze rozeznania duchowego, Zeszyty Formacji Duchowej, nr 20, Wydawnictwo Salwator